Muziek: Solveigs Lied van Grieg, gespeeld door het Nederlands Gitaarkwartet
Voorouderverering is ingebed in vele culturen op Aarde. Nazaten herdenken degenen die voor hen leefden. Ik maakte voor het eerst kennis met dit gebruik bij het bestuderen van de Romeinse mores op het Gymnasium. De Romeinen kenden de Parentalia, de herdenking van voorouders in Februari.
Het Christendom zag voorouderverering in beginsel als afgodendienst, zodat het gebruik in naam verdween. Elementen ervan werden wel ingekapseld in Christelijke feestdagen.
Aan het einde van de tiende eeuw stelde de Benedictijnse abt Odilo van Cluny een herdenkingsdag voor de overledenen in. Deze regel zou in de dertiende eeuw in de Katholieke kerk tot Allerzielen leiden, de gedenkdag op 2 November. Een dag waarop mensen graven van overleden familieleden en vrienden bezoeken en bij hun herdenking vaak iets meenemen als een bloemetje of een kleine grafgift.
De Protestanten wijzen in principe de Katholieke hoogtijdagen af. Echter, in de laatste jaren vindt het gebaar van Allerzielen steeds meer navolging, zij het onder andere namen zoals Gedachteniszondag of Eeuwigheidszondag.
De datum van Allerzielen en het gekoppelde Allerheiligen is niet geheel toevallig. De Kelten vierden op de overgang van Oktober naar November Samhain, het begin van het nieuwe jaar. Op die dag lagen deze en gene zijde dicht bij elkaar en herdacht men de doden. Het Christendom nam dit feest over en maakte er Allerheiligen van. Bovengenoemde abt uit Cluny voegde er een herdenking van de gewone stervelingen aan toe, het latere Allerheiligen.
Met dit in gedachten kijk ik naar onze herdenkingsplek in de kast. Dat plekje is iets van de laatste tijd, toen we jong waren herdachten we niet zo veel. Toen mijn vrouw Erna echter als liefhebberij stambomen begon uit te zoeken, werden de verhalen van onze voorouders actueel en leefden ze meer.
Na het overlijden van Erna’s moeder begonnen we met het inruimen van een plekje in de kast voor familie uit het verleden. Die gelegenheid kwam er, omdat er bij een sterfgeval vaak oude foto’s beschikbaar komen.
Zodoende hebben we nu een plekje voor Erna’s familie van vader- en moederskant en mijn familie van vaderskant en moederskant. Mijn familie, dat was even zoeken, maar we vonden een zeldzame foto waar ouders en kinderen op stonden.
Bij een herdenkingsplek horen lichtjes. Traditionele waxinelichtjes zijn op die plaats brandgevaarlijk, dus doen we het met lichtjes op batterij. Die vragen wat aandacht, want ze blijven per druk op de knop zes uur branden. Zodoende hebben we dagelijks een klein ritueel van het “kaarsje branden”.
Als ik naar de foto’s kijk, krijg ik een gevoel van geschiedenis. Een geschiedenis die de huidige machthebbers lijken te willen negeren, want hoe graag zouden ze hun gloriedagen van overwinning opnieuw willen meemaken, ongeacht de gevolgen? Dat is de tragiek, wie de lessen van de geschiedenis vergeet, moet haar opnieuw beleven… Dus stapelen de crises zich weer op.
De onderste rij is de familie van Erna. Links de Baake’s uit Delden, van de oale groond rond de Vossenbrink. Rechts de Steffens uit de omgeving van Almelo. Ze zijn inmiddels allemaal overleden.
In het midden haar vader en moeder. Haar vader heb ik nauwelijks gekend, hij overleed toen Erna en ik pas verkering hadden. Haar moeder ontpopte zich tot een geweldige schoonmoeder die alle enge legendes over schoonouders naar het rijk der fabelen verwees. De trouwfoto stamt uit 1944, toen het gebied rond Delden nog niet was bevrijd.
De bovenste rij toont mijn ouders in het midden, de familie van vaders kant links en die van mijn moeder rechts. Geen van de familie van vaderskant leeft nog.
Mijn grootvader overleed toen mijn vader een baby was, hij verdronk in een openluchtzwembad in Amsterdam. Oma bleef achter met de drie kinderen en moest het gezin draaiend houden in crisistijd en tweede wereldoorlog met werkhuizen en kostgangers.
Mijn vader overleed na een verwarrende laatste fase van bijna 20 jaar, mijn moeder stierf na een iets korter verblijf in een tehuis, maar maakte wel de opsluiting van de coronacrisis mee. Mijn grootmoeder van moederskant overleed in de vorige eeuw en zeven jaar daarna overleed grootvader in een diepe depressie door vrees voor de Rechterstoel van de Heere. Hij leefde zeer godsdienstig en ontzettend schuldbewust.
Allemaal mensen met hun eigen verhaal, met sores en lichtpunten. Levens in zwart, wit en grijs, of in verbleekte kleuren, precies als op de foto. Allemaal met een verbinding en een betekenis voor ons eigen bestaan. Met een leven dat periodes kende waar men liever niet over sprak en omstandigheden waarover ze zwegen. Zij gaven zoals velen de wereldgeschiedenis van hun tijd een gezicht.
Met een blik op de foto’s besef ik hoe weinig we echt van hen weten. Grootvader van moeders kant had bijvoorbeeld acht zussen, geen van allen kennen we. Ja, we weten wat we zelf van hen hebben meegemaakt en gehoord. Pro en contra, zwart en wit, lief en leed, traditie en opstand, spreken en zwijgen.
Het herdenken waard…
Dat vonden de familieleden uit het verleden blijkbaar ook. Tot onze verrassing gingen de lichtjes bij hun foto’s de afgelopen dagen spontaan en zonder enige bemoeienis van ons gewoon aan.